१२ सप्टेंबर, २००८

अहमद फ़राज़ नावाचा शायर माणूस




२५ ऑगस्ट २००८ रोजी विश्वविख्यात उर्दू शायर अहमद फ़राज़ साहेबांनी या जगाचा निरोप घेतला.अहमद फ़राज़ साहेबांचे मूळ नाव सैयद अहमद शाह.१४ जानेवारी १९३१ ला आजच्या पाकिस्तानातील नौशेरा येथे जन्माला आलेला हा माणूस ब्रिटन, कॅनडा,युरोप,भारत असा जगभर बि-हाड पाठीवर घेऊन भटकत राहिला.देवनागरीत प्रसिद्ध झालेल्या त्यांच्या शायरीच्या एका पुस्तकाचं शीर्षकच आहे ‘खानाबदोश’.
त्यांचे वडील सैयद मोहम्मद शाह परख (आगा परख) पेशावर विद्यापीठात प्राध्यापक होते.त्यांच्या जीवनाचा फार मोठा काळ त्यांनी पेशावर येथे घालविला.दहावीत असतानाच त्यांना शायरी स्फुरू लागली.बी.ए.ला शिकत असताना त्यांचा संग्रह ‘तन्हा-तन्हा’प्रकाशित झाला.१९५४ ला बी.ए. झाल्यावर पेशावरलाच ते आकाशवाणीत कार्यक्रम अधिकारी म्हणून रुजू झाले. उर्दू आणि फारसी अशा दोन्ही वाङमयात त्यांनी एम.ए.पदवी संपादन केली.वडिलांच्या निवृत्तीनंतर ते पेशावर विद्यापीठात प्राध्यापक झाले.पुढे हा माणूस मुशाफिरी करीत दुनियेत हिंडत राहिला. सामान्य माणसाला सहज कळेल अशा साध्या,सोप्या भाषेत तो गझला लिहित राहिला. मुशाय-यातून तेवढ्याच सादगीने पेश करत राहिला.
देश,संस्कृती अशा सा-या सरहद्दी ओलांडून जगातल्या तमाम रसिकांच्या मनावर राज्य करत राहिला. हा माणूस असं जेव्हा मी म्हणतो, तेव्हा माझ्या मनावर त्यांचा प्रसिद्ध शेर हुकुमत गाजवत असतो-

तू ख़ुदा है न मेरा इश्क़ फ़रिश्तों जैसा
दोनों इंसाँ हैं तो क्यों इतने हिजाबों में मिलें.


हा शेर माझ्या मनावर जसा कायमचा कोरला गेला तसाच आणखी एक शेर माझ्या हृदयाची दुखरी नस होऊन बसलाय-

तुम तक़ल्लुफ़ को भी इख़लास समझते हो "फ़राज़"
दोस्त होता नहीं हर हाथ मिलानेवाला


आपल्या सगळ्यांचंच आयुष्यभर याहून वेगळं काय चाललेलं असतं?प्रत्येकवेळी औपचारिकतेला(तक़ल्लुफ़) निष्कपटता(इख़लास)समजून आपली हात मिळवणी चाललेली असते. माणसांच्या असल्या प्रवृत्तीला शब्दांच्या चिमटीत नेमकं धरता आलं पाहिजे. फ़राज़ साहेबांना शायरीत ती उंची गाठता आली.‘फ़राज़’ या शब्दाचा शब्दकोशीय अर्थही ‘उंची’ असाच आहे.
अशा शायराला आणि त्याच्या शायरीला मरण कसलं? दोघेही मृत्युंजय असतात.कालजयी असतात.


रंजिश ही सही, दिल ही दुखाने के लिए आ
आ फिर से मुझे छोड़ के जाने के लिए आ

मेहदी हसन यांच्या स्वरांनी अजरामर झालेली फ़राज़ साहेबांची ही गझल.ह्या गझलेच्या संदर्भात प्रसिद्ध ब्लॉगर मनीष कुमार आपल्या
‘एक शाम मेरे नाम ह्या ब्लॉगमधे लिहितात,

‘फ़राज़ की शायरी से मेरा परिचय पहले पहल मेहदी हसन और गुलाम अली की ग़ज़लों से ही हुआ था। पर अहमद फ़राज में मेरी दिलचस्पी तब और बढ़ी जब नब्बे के दशक में उनके दिल्ली आगमन पर टाइम्स आफ इंडिया (The Times of India) में उनका एक इंटरव्यू पढ़ा। उस इंटरव्यू में फ़राज से पूछा गया कि
क्या शायरी बिना खुद के अनुभवों कर लिखी जा सकती है?

फ़राज ने उत्तर दिया नहीं, सच्ची शायरी तभी निकलती है जब दिल की हदों से कोई बात महसूस की जा सके। उन्होंने उसी साक्षात्कार में बताया था कि रंजिश ही सही... उन्होंने एक मोहतरमा के लिए लिखी थी। पर जिसके लिए ये लिखी गई थी उसके बाद उनसे उनका मिलना नहीं हो सका। सालों बाद अपने एक कॉमन फ्रेंड से जब उनकी मुलाकात हुई तो उसने उन्हें बताया कि वो तो फक्र से कहती फिरती है कि फराज़ ने ये ग़ज़ल मेरे लिए लिखी है।’

मागे एकदा गझलतंत्रातील अलामतीचे अपवाद शोधताना फ़राज़ साहेबांचा एक शेर हाती लागला.आणि हा शायर हुकुमशाहीविरुद्ध जसा विद्रोह पुकारणारा होता तसाच तंत्राच्या बाबतीतही नियम झुगारणारा होता.पुढील शेरात त्याचाच दाखला आपल्याला मिळतो-

‘ग़म थे कि "फ़राज़" आँधियाँ थी
दिल था कि "फ़राज़" पन्खुडी थी’


‘क्या रुख़्सत-ए-यार की घड़ी थी’ह्या त्यांच्या गझलेत
‘घड़ी/पड़ी/बड़ी’ असा काफिया चाललेला आहे.आणि शेवटच्या शेरात ‘पन्खुडी’असा काफिया येतो.हा धडा मराठी गझलची ‘बाराखडी’ गिरवणा-यांनी अवश्य घ्यावा असाच आहे.

फ़राज़ साहेबांच्या शायरीची उर्दूत तेरा पुस्तकं प्रकाशित झालीत. ‘दर्द-आशोब’ ‘तन्हा-तन्हा’ ‘शब खून’ ‘नायाफ्त’ ‘जानां-जानां’ही त्यातील काही प्रमुख. ‘खानाबदोश’, ‘ये मेरी गजलें वे मेरी नज़्में’ही त्यांची पुस्तकं देवनागरीत उपलब्ध आहेत. २००४ साली पाकिस्तानचा सर्वोच्च सन्मान ‘हिलाले-इम्तियाज़’ त्यांना प्रदान करण्यात आला. पण अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची मुस्कटदाबी करणा-या सरकारचा निषेध करण्यासाठी त्यांनी तो परत केला.प्रेम आणि विद्रोह हा त्यांच्या शायरीचा स्थायीभाव. इक़बाल आणि फ़ैज़ अहमद फ़ैज़ अशा थोर शायरांच्या परंपरेत अव्वल स्थान मिळविणा-या फ़राज़ साहेबांची ही प्रसिद्ध मोठी गझल त्यांच्याकडूनच ऐकू.



सुना है लोग उसे आँख भर के देखते हैं
सो उसके शहर में कुछ दिन ठहर के देखते हैं

सुना है रब्त है उसको ख़राब हालों से
सो अपने आप को बरबाद करके देखते हैं

सुना है दर्द की गाहक है चश्म-ए-नाज़ुक उसकी
सो हम भी उसकी गली से गुज़र कर देखते हैं

सुना है उसको भी है शेर-ओ-शायरी से शगफ़
सो हम भी मोजज़े अपने हुनर के देखते हैं

सुना है बोले तो बातों से फूल झड़ते हैं
ये बात है तो चलो बात कर के देखते हैं

सुना है रात उसे चाँद तकता रहता है
सितारे बाम-ए-फ़लक से उतर कर देखते हैं

सुना है हश्र हैं उसकी ग़ज़ाल सी आँखें
सुना है उस को हिरन दश्त भर के देखते हैं

सुना है दिन को उसे तितलियाँ सताती हैं
सुना है रात को जुग्नू ठहर के देखते हैं

सुना है रात से बढ़ कर हैं काकुलें उसकी
सुना है शाम को साये गुज़र के देखते हैं

सुना है उसकी सियाह चश्मगी क़यामत है
सो उसको सुरमाफ़रोश आँख भर के देखते हैं

सुना है उसके लबों से गुलाब जलते हैं
सो हम बहार पर इल्ज़ाम धर के देखते हैं

सुना है आईना तमसाल है जबीं उसका
जो सादा दिल हैं बन सँवर के देखते हैं

सुना है जब से हमाइल हैं उसकी गर्दन में
मिज़ाज और ही लाल-ओ-गौहर के देखते हैं

सुना है चश्म-ए-तसव्वुर से दश्त-ए-इम्कान में
पलंग ज़ावे उसकी कमर को देखते हैं

सुना है उसके बदन के तराश ऐसे हैं
के फूल अपनी क़बायेँ कतर के देखते हैं

वो सर्व-क़द है मगर बे-गुल-ए-मुराद नहीं
के उस शजर पे शगूफ़े समर के देखते हैं

बस एक निगाह से लुटता है क़ाफ़िला दिल का
सो रहरवाँ-ए-तमन्ना भी डर के देखते हैं

सुना है उसके शबिस्तान से मुत्तसिल है बहिश्त
मकीन उधर के भी जलवे इधर के देखते हैं

रुके तो गर्दिशें उसका तवाफ़ करती हैं
चले तो उसको ज़माने ठहर के देखते हैं

किसे नसीब के बे-पैरहन उसे देखे
कभी दर-ओ-दीवार घर के देखते हैं

कहानियाँ हीं सही सब मुबालग़े ही सही
अगर वो ख़्वाब है ताबीर कर के देखते हैं

अब उसके शहर में ठहरें कि कूच कर जायेँ
"फ़राज़" आओ सितारे सफ़र के देखते हैं

त्यांच्या आणखी काही गझला येथे वाचता येतील.

२ टिप्पण्या:

HAREKRISHNAJI म्हणाले...

खुप चांगला आणि माहीतीपुर्वक असा हा या बिषयातील ब्लॉग आहे

गझलकार म्हणाले...

आपल्या अभिप्रायाबद्दल मन:पूर्वक आभार.